Bhagavad Gita Chapter 8

 

CHAPTER 8

अथ अष्टमः अध्यायः । अक्षर ब्रह्म योगः ।

Now Chapter 8. The way of imperishable Brahman.

VERSE 8.1

अर्जुनः उवाच ।

किम् तत् ब्रह्म किम् अध्यात्मम् किम् कर्म पुरुषोत्तम ।

अधिभूतम् च किम् प्रोक्तम् अधिदैवम् किम् उच्यते ॥ ८ १॥

Aphorism

Arjuna said: O! best person! What is Brahman? What is the individual self? What is an action? What underlies all the elements? What underlies the divine beings?

Note:

At the end of the seventh chapter, Lord used some terms relating to yoga which Arjuna did not understand well. Now he seeks an explanation for those.

Meaning

अर्जुनः_उवाच — Arjuna said;

किम् — what; तत् — that; ब्रह्म — Brahman; किम् — what; अध्यात्मम् — the self; किम् — what; कर्म — karma; पुरुषोत्तम — O best Person; अधिभूतम् — the Elements; च — and; किम् — what; प्रोक्तम् — declared; अधिदैवम् — the divine; किम् — what; उच्यते — is called.

With Sandhi:

किं तद् ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम ।

अधिभूतं च किं प्रोक्तमधिदैवं किमुच्यते ॥ ८ १॥

Anvaya:

हे पुरुषोत्तम! तत् ब्रह्म किम्? अध्यात्मम् किम्? कर्म किम्? अधिभूतम् किम् प्रोक्तम्? अधिदैवम् च किम् उच्यते ?

VERSE 8.2

अधियज्ञः कथम् कः अत्र देहे अस्मिन् मधुसूदन ।

प्रयाण काले च कथम् ज्ञेयः असि नियत आत्मभिः ॥ ८ २॥

Aphorism

Who is the Lord of sacrifices, and how does He live here in this body, O Madhusudana? And how, at the time of death, can you be known by the self-controlled person?

Meaning

अधियज्ञः — relating sacrifice; कथम् — how; कः — who; अत्र — here; देहे — in the body; अस्मिन् — this; मधुसूदन — O Madhusudana; प्रयाण काले — at the time of death; च — and; कथम् — how; ज्ञेयः — to be known ; असि — You (are); नियत आत्मभिः — by the self-controlled.

With Sandhi:

अधियज्ञः कथं कोऽत्र देहेऽस्मिन्मधुसूदन ।

प्रयाणकाले च कथं ज्ञेयोऽसि नियतात्मभिः ॥ ८ २॥

Anvaya:

हे मधुसूदन! अत्र अस्मिन् देहे अधियज्ञः कः कथम् (च अस्ति)?

प्रयाण काले च नियत आत्मभिः कथम् ज्ञेयः असि ?

VERSE 8.3

श्रीभगवान् उवाच ।

अक्षरम् ब्रह्म परमम् स्वभावः अध्यात्मम् उच्यते ।

भूत भाव उद्भव करः विसर्गः कर्म संज्ञितः ॥ ८ ३॥

Aphorism

The Blessed Lord said: Brahman is called the imperishable and the supreme. Brahman dwelling in the individual body is called the Self. His essential nature is called Self-knowledge; the sacrificial offerings that cause the birth of beings are called Karma.

Note:

Brahman is known by the term ‘Adhyatma’.

Meaning

श्रीभगवान् उवाच — the Blessed Lord said;

अक्षरम् — undecaying; ब्रह्म — Brahman; परमम् — supreme; स्वभावः — own nature; अध्यात्मम् — the self; उच्यते — is called; भूत — of beings; भाव —of the nature; उद्भव — the birth; करः — makes; विसर्गः — emanation; कर्म — action; संज्ञितः — is called.

With Sandhi:

अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते ।

भूतभावोद्भवकरो विसर्गः कर्मसंज्ञितः ॥ ८ ३॥

Anvaya:

अक्षरम् परमम् ब्रह्म, स्वभावः अध्यात्मम् उच्यते,

भूत भाव उद्भव करः विसर्गः कर्म संज्ञितः ।

VERSE 8.4

अधिभूतम् क्षरः भावः पुरुषः च अधिदैवतम् ।

अधियज्ञः अहम् एव अत्र देहे देह भृताम् वर ॥ ८ ४॥

Aphorism

O! best of the embodied beings, the elements are of perishable nature. The Purusha or soul is the underlying divinity. I alone am the lord of the sacrifices, here in this body.

Note:

अधिभूतम् Adhibuta – These are of perishable (changing) nature. They are not intelligent but there is underlying intelligence embedded in them.

पुरुषः Purusha man – He occupies the entire universe and is inseparable from the universe.

अधिदैवतम् Adhidaivam – Hiranyagarba or the first manifestation of the divine in human form. It also denotes Brahma, the creator. That which underlies all Devas.

In another interpretation, Purusha is the Adhidaivam.

अधियज्ञः - Adhitajnah – When the jiva (the embodied soul) offers itself as a sacrifice to God, it is called Adhitajnah. In this sacrifice, the jiva loses its identity and adopts that of Brahman. This is a high state of human existence.

Lord of the sacrifices: Taittriya Samhita, 1-7-4: Yajna is verily Vishnu.

here in this body: Sacrifice is performed by a body. Therefore sacrifice is said to be inherent in the body, as such it may be said to rest in the body.

Meaning

अधिभूतम् — the elements; क्षरः — perishable; भावः — nature; पुरुषः — the man, God’s manifestation; च — and; अधिदैवतम् — called adhidaiva; अधियज्ञः — the Super soul; अहम् — I; एव — only; अत्र — here; देहे — in the body; देह भृताम् — of the embodied; वर — best.

With Sandhi:

अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाधिदैवतम् ।

अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर ॥ ८ ४॥

Anvaya:

हे देह भृताम् वर! क्षरः भावः अधिभूतम्, पुरुषः

अधिदैवतम्, अत्र देहे च अहम् एव अधियज्ञः ।

VERSE 8.5

अन्त काले च माम् एव स्मरन् मुक्त्वा कलेवरम् ।

यः प्रयाति सः मत् भावम् याति न अस्ति अत्र संशयः ॥ ८ ५॥

Aphorism

And whoever, at the end of his life, quits his body, remembering Me alone, at once enters into My being. In this, there is no doubt.

Note: 

Me – the Lord.

According to Hindu belief, thought at the time of death determines the future of the soul. Hence the practice of others singing devotional songs at the time of death. Only by remembering the Lord at all times, will a person be able to remember the Lord at the time of death.

My being: My real being as Lord Vishnu;

In this: As to whether the person reaches Vishnu after death.

Meaning

अन्त काले — at the end of life; च — and; माम् — Me; एव — only; स्मरन् — remembering; मुक्त्वा — having cast off; कलेवरम् — the body; यः — who; प्रयाति — goes; सः — he; मत् — My; भावम् — nature; याति — goes; न — not; अस्ति — there is; अत्र — here; संशयः — doubt.

With Sandhi:

अन्तकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम् ।

यः प्रयाति स मद्भावं याति नास्त्यत्र संशयः ॥ ८ ५॥

Anvaya:

यः च अन्त काले माम् एव स्मरन् कलेवरम् मुक्त्वा

प्रयाति, सः मत् भावम् याति, अत्र संशयः न अस्ति ।

VERSE 8.6

यम् यम् वा अपि स्मरन् भावम् त्यजति अन्ते कलेवरम् ।

तम् तम् एव एति कौन्तेय सदा तद्त् भाव भावितः ॥ ८ ६॥

Aphorism

Whatever object one thinks of at the final moment, O son of Kunti, that object he will attain without fail.

Note: 

This is a further explanation of the previous verse. Usually, by the time a priest comes to perform the last rites, the person has already lost his ability to think. But what he thinks while he was able to speak would determine his next birth. This was a belief held by Hindus for a long time. Only if a person always thinks of God, his last thoughts will be on God.

Meaning

यम् यम् — whatever; वा — or; अपि — also; स्मरन् — remembering; भावम् — nature; त्यजति — abandons; अन्ते — in the end; कलेवरम् — the body; तम् तम् — to that; एव — only; एति — goes; कौन्तेय — O son of Kunti; सदा — always; तद्त् — that; भाव — nature; भावितः — natured (inspired).

With Sandhi:

यं यं वापि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् ।

तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः ॥ ८ ६॥

Anvaya:

हे कौन्तेय! यम् यम् वा अपि भावम् स्मरन् अन्ते कलेवरम् त्यजति;

सदा तद्त् भाव भावितः (सः) तम् तम् एव एति ।

VERSE 8.7

तस्मात् सर्वेषु कालेषु माम् अनुस्मर युध्य च ।

मयि अर्पित मनः बुद्धिः माम् एव एष्यसि असंशयम् ॥ ८ ७॥

Aphorism

Therefore, you should always think of Me and at the same time fight. With your actions and mind absorbed in Me, you will surely attain Me.

Meaning

तस्मात् — therefore; सर्वेषु — in all; कालेषु — times; माम् — Me; अनुस्मर — remember; युध्य — fight; च — and; मयि — in Me; अर्पित — dedicate; मनः — mind; बुद्धिः — reason; माम् — to Me; एव — only; एष्यसि — you shall go; असंशयम् — doubtless.

With Sandhi:

तस्मात्सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर युध्य च ।

मय्यर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयम् ॥ ८ ७॥

Anvaya:

तस्मात् सर्वेषु कालेषु मयि अर्पित मनः बुद्धिः, माम् अनुस्मर, युध्य च । असंशयम् माम् एव एष्यसि ।

VERSE 8.8

अभ्यास योग युक्तेन चेतसा न अन्य गामिना ।

परमम् पुरुषम् दिव्यम् याति पार्थ अनुचिन्तयन् ॥ ८. ८॥

Aphorism

With the mind not wandering after other things, harmonized by continuous practice, constantly meditating on the Supreme, O Partha, who meditates, goes to the divine Purusha (Brahman).

Note:

In this verse, Lord reveals a strategy for a spiritual life while leading a normal life.

Constant practice is necessary for the realization of the Lord.

Highest man - परमम् पुरुषम् - The presiding deity of the solar orb, who is also known as Saguna Brahman.

Saguna Brahman – Brahman with attributes such as name and form. Also known as Iswara, e.g. Shiva, Vishnu.

Nirguna Brahman or Brahman – Without any attributes. Formless and nameless.

Meaning

अभ्यास — with practice; योग — Yoga; युक्तेन — being united with; चेतसा — with the mind; न – not; अन्य — to another; गामिना — goes by it; परमम् — the highest; पुरुषम् — man; दिव्यम् — divine; याति — goes; पार्थ — O Partha; अनुचिन्तयन् — thinking on.

With Sandhi:

अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसा नान्यगामिना ।

परमं पुरुषं दिव्यं याति पार्थानुचिन्तयन् ॥ ८ ८॥

Anvaya:

हे पार्थ! अभ्यास योग युक्तेन न अन्य गामिना चेतसा अनुचिन्तयन्, दिव्यम् परमम् पुरुषम् याति ।

VERSE 8.9

कविम् पुराणम् अनुशासितारम्

अणोः अणीयांसम् अनुस्मरेत् यः ।

सर्वस्य धातारम् अचिन्त्य रूपं

आदित्य वर्णम् तमसः परस्तात् ॥ ८ ९॥

Aphorism

He who thinks upon the ancient, the omniscient, the all-ruler, minuter than the minute, the supporter of all, of unthinkable form, refulgent like the Sun, beyond the darkness;

Note:

The poet: the omniscient;

Meaning

कविम्—the poet; पुराणम्— ancient; अनुशासितारम्—the ruler of the world; अणोः—than the atom; शासितारम्—smaller; अनुस्मरेत्— may think of; यः— who;

सर्वस्य—of everything; धातारम् —the maintainer; अचिन्त्य—inconceivable; रूपं—whose form; आदित्य वर्णम्—colour like the sun; तमसः—from darkness;

परस्तात्—beyond.

With Sandhi:

कविं पुराणमनुशासितारं

अणोरणीयांसमनुस्मरेद्यः ।

सर्वस्य धातारमचिन्त्यरूपम्

मादित्यवर्णं तमसः परस्तात् ॥ ८ ९॥

Anvaya:

कविम्, पुराणम्, अनुशासितारम्, अणोः अणीयांसम्, सर्वस्य धातारम्, अचिन्त्य रूपं, तमसः परस्तात् आदित्य वर्णम् ॥

VERSE 8.10

प्रयाण काले मनसा अचलेन

भक्त्या युक्तः योग बलेन च एव ।

भ्रुवोः मध्ये प्राणम् आवेश्य सम्यक्

सः तम् परम् पुरुषम् उपैति दिव्यम् ॥ ८ १०॥

Aphorism

At the time of death, with the unshaken mind, fixed in devotion, by the strength of yoga fixes his attention between the eyebrows, he goes to the Supreme divine.

Note:

This is a kind of pranayama. Only if this type of meditation is a lifelong habit, this will be possible. This will not be possible after one has become unconscious. One can remain unconscious for several days or only a few minutes before death. The goal described here is the abode of Saguna Brahman (Isvara).

Meaning

प्रयाण काले — at the time of death; मनसा — with mind; अचलेन — unshaken; भक्त्या — with devotion; युक्तः — joined; योग बलेन — by the strength of yoga; च — and; एव — only; भ्रुवोः — of the two eyebrows; मध्ये — between; प्राणम् — breath; आवेश्य — having placed; सम्यक् — together; सः — he; तम् — that; परम् — the highest; पुरुषम् — man; उपैति — goes; दिव्यम् — divine.

With Sandhi:

प्रयाणकाले मनसाऽचलेन

भक्त्या युक्तो योगबलेन चैव ।

भ्रुवोर्मध्ये प्राणमावेश्य सम्यक्

स तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम् ॥ ८ १०॥

Anvaya:

प्रयाण काले, अचलेन मनसा, भक्त्या युक्तः योग बलेन च एव भ्रुवोः

मध्ये सम्यक् प्राणम् आवेश्य, यः अनुस्मरेत् सः तम् परम् दिव्यम् पुरुषम् उपैति ।

VERSE 8.11

यत् अक्षरम् वेद विदः वदन्ति

विशन्ति यत् यतयः वीत रागाः ।

यत् इच्छन्तः ब्रह्मचर्यम् चरन्ति

तत् ते पदम् सङ्ग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥ ८ ११॥

Aphorism

I will now tell you briefly to you that state which the knowers of Vedas declare as imperishable, and into which self-controlled and passion-free sages enter. Seekers practice celibacy to enter the same place.

Note:

Imperishable = syllable OM = Brahman without attributes = That.

The language of this verse is taken from Katha Upanishad, I, ii, 15.

Verses from 11 to 13 are about OM meditation.

Meaning

यत् — whom; अक्षरम् — indestructible; वेद विदः — knower of Vedas; वदन्ति — say; विशन्ति — enter; यत् — whom; यतयः — the controlled; वीत रागाः — without passion; यत् — whom; इच्छन्तः — desiring; ब्रह्मचर्यम् — celibacy; चरन्ति — practice; तत् — that; ते — to you; पदम् — path; सङ्ग्रहेण — as summary; प्रवक्ष्ये — I will explain.

With sandhi:

यदक्षरं वेदविदो वदन्ति

विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः ।

यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति

तत्ते पदं सङ्ग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥ ८ ११॥

Anvaya:

वेद विदः यत् अक्षरम् वदन्ति, वीत रागाः यतयः यत् विशन्ति, (ब्रह्मचारिणः) यत् इच्छन्तः ब्रह्मचर्यम् चरन्ति, तत् पदम् ते सङ्ग्रहेण प्रवक्ष्ये ।

VERSE 8.12

सर्व द्वाराणि संयम्य मनः हृदि निरुध्य च ।

मूर्ध्नि आधाय आत्मनः प्राणम् आस्थितः योग धारणाम् ॥ ८ १२॥

Aphorism

All the gates closed, the mind confined in the heart, the life breath fixed in his own head. concentrated by yoga;

Note:

Gates = 5 sense organs – eyes, nose, ears, tongue, and skin. These are responsible for the mind wandering outwards while one attempts meditation. If these gates are closed, the mind will be calm without thoughts.

mind confined in the heart = Concentrating the thought in the heart, which is the seat of the Lord and not the physical heart which pumps blood. Ramana Maharshi said that the heart that is the seat of the Lord is on the opposite side of the physical heart. This is also the place of Anahata or Heart Chakra.

Fixed in his own head = Between the two eyebrows as explained earlier.

Meaning

सर्व द्वाराणि — all gates of the body; संयम्य — having controlled; मनः — the mind; हृदि — in the heart; निरुध्य — having confined; च — and; मूर्ध्नि — in the head; आधाय — having placed; आत्मनः — of the Self; प्राणम् — breath; आस्थितः — established; योग धारणाम् — the yogic concentration.

With sandhi:

सर्वद्वाराणि संयम्य मनो हृदि निरुध्य च ।

मूर्ध्न्याधायात्मनः प्राणमास्थितो योगधारणाम् ॥ ८ १२॥

Anvaya:

सर्व द्वाराणि संयम्य, मनः च हृदि निरुध्य,

मूर्ध्नि आत्मनः प्राणम् आधाय, योग धारणाम् आस्थितः.

VERSE 8.13

ओम् इति एक अक्षरम् ब्रह्म व्याहरन् माम् अनुस्मरन् ।

यः प्रयाति त्यजन् देहम् सः याति परमाम् गतिम् ॥ ८ १३॥

Aphorism

Reciting one-syllable OM (Brahman), thinking upon Me, he who abandons his body goes on the highest path.

Note:

Abandons his body = The established yogic way of giving up the body. You can see Youtube videos of Buddhist monks giving up their bodies like this (https://www.youtube.com/watch?v=fKL0Q5h9p_c).

Highest path = Goal = Brahman.

Meaning

ओम् — OM; इति — thus; एक — one; अक्षरम् — syllable; ब्रह्म — Brahman; व्याहरन् — reciting; माम् — Me; अनुस्मरन् — remembering; यः — who; प्रयाति — goes forth; त्यजन् — abandoning; देहम् — the body; सः — he; याति — goes; परमाम् — to the highest; गतिम् — to the path (goal).

With sandhi:

ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन्मामनुस्मरन् ।

यः प्रयाति त्यजन्देहं स याति परमां गतिम् ॥ ८ १३॥

Anvaya:

ओम् इति एक अक्षरम् ब्रह्म व्याहरन् माम् अनुस्मरन्, यः देहम् त्यजन् प्रयाति, सः परमाम् गतिम् याति ।

VERSE 8.14

अनन्य चेताः सततम् यः माम् स्मरति नित्यशः ।

तस्य अहं सुलभः पार्थ नित्य युक्तस्य योगिनः ॥ ८ १४॥

Aphorism

I am easily accessible to the ever-steadfast yogi who, O Partha, constantly meditates on Me and gives no thought to anything else.

Note:

Contemplating on the Lord without interruption makes the Lord easily accessible.

Meaning

अनन्य — in another; चेताः (चेतः) — mind; सततम् — always; यः — who; माम् — Me; स्मरति — remembers; नित्यशः — ever; तस्य — of him; अहं — I am; सुलभः — easily obtained; पार्थ — O Partha; नित्य — regularly; युक्तस्य — engaged; योगिनः — of Yogi.

With Sandhi:

अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः ।

तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥ ८ १४॥

Anvaya:

हे पार्थ! यः नित्यशः अनन्य चेताः (सन्) माम्

सततं स्मरति, तस्य नित्य युक्तस्य योगिनः अहं सुलभः (गम्य अस्मि) ।

VERSE 8.15

माम् उपेत्य पुनः जन्म दुःख आलयम् अशाश्वतम् ।

न आप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धिम् परमाम् गताः ॥ ८ १५॥

Aphorism

Having come to Me, these high-souled men are no more subject to rebirth, which is transitory and cause of pain; because they have the highest bliss.

Note:

Here is the answer to the question of what easy accessibility to the Lord means for a man.

Pain = Although there is pleasure in human life there is also pain and sickness.

On account of their intense devotion to the Lord, the devotees do not experience suffering on earth and after death they attain Him.

Meaning

माम् — to Me; उपेत्य — having come; पुनः — again; जन्म — birth; दुःख आलयम् — place of sorrows; अशाश्वतम् — not eternal; न — not; आप्नुवन्ति — gain; महात्मानः — the great souls; संसिद्धिम् — to perfection; परमाम् — to highest; गताः — gone.

With sandhi:

मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम् ।

नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः ॥ ८ १५॥

Anvaya:

परमाम् संसिद्धिम् गताः महात्मानः माम् उपेत्य, पुनः दुःख आलयम् अशाश्वतम् जन्म न आप्नुवन्ति ।

VERSE 8.16

आब्रह्म भुवनात् लोकाः पुनः आवर्तिनः अर्जुन ।

माम् उपेत्य तु कौन्तेय पुनः जन्म न विद्यते ॥ ८ १६॥

Aphorism

The worlds, beginning with the world of Brahma, they come and go O Arjuna, but he who comes to Me, O son of Kunti, he knows no more birth.

Note:

The worlds: The worlds belong to the relative universe. They exist in time and space. They are impermanent and subject to the law of causation. Adi Sankara summarised Advaita Vedanta as ‘Brahma Satyam Jagat Mithya’. The relative world is superimposed on Brahman. This means only Brahman is real and the universe is only apparent. At the end of the cycle, the universe merges with Brahman.

Comes to Me: They go to the Brahmaloka.

Law of causation = Parinama Vada = theory of cause and effects = Karma. Parinamam is evolution or transformation. Brahmaloka is the highest plane of existence. Its inhabitants enjoy intense happiness and do not return to the world for rebirth.

World of Brahma: Those who perform sacrifices and do meritorious service, reach Brahma loka. They enjoy happiness due to their meritorious deeds. Once they exhaust their good deeds (karma) they will bear in this world. The same thing happens to those in other worlds beginning with Brahmaloka.

Meaning

आ – up to; ब्रह्म भुवनात् — from the world of Brahma; लोकाः — the worlds; पुनः — again; आवर्तिनः — returning; अर्जुन — O Arjuna; माम् — to Me; उपेत्य — having gone; तु — indeed; कौन्तेय — O son of Kunti; पुनः — againजन्म — birth; न — never; विद्यते — is.

With sandhi:

आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन ।

मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते ॥ ८ १६॥

Anvaya:

हे अर्जुन! आब्रह्म भुवनात् (सर्वे) लोकाः पुनः आवर्तिनः

(सन्ति); हे कौन्तेय! माम् उपेत्य तु पुनः जन्म न विद्यते ।

VERSE 8.17

सहस्र युग पर्यन्तम् अहः यत् ब्रह्मणः विदुः ।

रात्रिम् युग सहस्र अन्ताम् ते अहोरात्र विदः जनाः ॥ ८ १७॥

Aphorism

The people who know that the day of Brahma lasts a thousand eons in duration, and the night, another thousand eons, are indeed the people who know the day and night.

Note:

Brahma = The first manifestation of the Absolute in time and space; also known as Prajapati and Viraj. He is the creator of the universe. Not to be confused with Brahman (the Absolute). Some texts suggest that Brahma was born from a lotus emerging from the navel of the god Vishnu. Similarly, there are several versions of creation that contradict each other.

According to Hindu mythology, the world period is divided into four yugas (eons) – Satya, Treta, Dwapara, and Kali. During the cycle of Satya, virtue abounds, with vice practically non-existent. But with the succeeding eons virtue diminishes and vice increases. Now we are in Kali-yuga in which vice abounds. The Satya yuga lasts 1,728,000 human years, the Treta 1,296,000 years, the Dwapara 864,000 years, and the Kali-yuga 432,000 years. These four cycles rotating a thousand times make one day of Brahma and the same number of years makes one night of Brahma. After living for 100 years Brahma dies. Brahma also like all other entities of the relative world, is impermanent under the control of Maya. The happiness associated with Brahma is also momentary. The yogis through their spiritual insight know of innumerable Brahman arising and disappearing like bubbles in the ocean. Therefore they do not have any attachment even to the highest happiness of heaven. That is why they seek timeless and eternal reality.

Meaning

सहस्र — one thousand; युग — aeon (yugas); पर्यन्तम् — extending as far as; अहः — day; यत् — which; ब्रह्मणः — of Brahma; विदुः — know; रात्रिम् — the night; युग — of yugas; सहस्र अन्ताम् — ending after one thousand; ते — they; अहोरात्र — day and night; विदः — know; जनाः — people.
With sandhi:

सहस्रयुगपर्यन्तमहर्यद् ब्रह्मणो विदुः ।

रात्रिं युगसहस्रान्तां तेऽहोरात्रविदो जनाः ॥ ८ १७॥

Anvaya:

यत् ते सहस्र युग पर्यन्तम् अहः ब्रह्मणः युग सहस्र अन्ताम् रात्रिम् (च) विदुः जनाः अहोरात्र विदः ।

VERSE 8.18

अव्यक्तात् व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्ति अहः आगमे ।

रात्रि आगमे प्रलीयन्ते तत्र एव अव्यक्त संज्ञके ॥ ८ १८॥

Aphorism

At the beginning of Brahma’s day, all unmanifested entities become manifest, and thereafter, when the night falls, they merge again into what is called unmanifested.

Note:

At the beginning of Brahma’s day = When Brahma wakes up. Creation takes place only during his waking state.

When the night falls = When Brahma goes to sleep.

Every period of involution is followed by a period of evolution. But a liberated soul is not caught up in this chain.

Unmanifested: When all entities become unmanifest, it is called Pralaya or the end of the world. The earth and other planets continue to exist.

Meaning

अव्यक्तात् — from the unmanifested; व्यक्तयः — the manifested; सर्वाः — all; प्रभवन्ति — flow out; अहः आगमे — at the beginning of the day; रात्रि आगमे — at the beginning of the night; प्रलीयन्ते — dissolve; तत्र — there; एव — even; अव्यक्त — the unmanifested; संज्ञके — is named.

With sandhi:

अव्यक्ताद् व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे ।

रात्र्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्तसंज्ञके ॥ ८ १८॥

Anvaya:

सर्वाः व्यक्तयः अहः आगमे अव्यक्तात्‌ प्रभवन्ति, रात्रि आगमे तत्र अव्यक्त संज्ञके एव प्रलीयन्ते।

VERSE 8.19

भूत ग्रामः सः एव अयम् भूत्वा भूत्वा प्रलीयते ।

रात्रि आगमे अवशः पार्थ प्रभवति अहः आगमे ॥ ८ १९॥

Aphorism

The same multitude of beings coming forth again and again, O! Partha, merge at the approach of the night and manifest themselves at the approach of the day.

Note:

The same multitude of beings = This consists of moving and the non-moving who existed at the end of the preceding cycle, who did not attain liberation.

Coming forth, again and again, = taking repeated births due to the effect of their own Karma.

This describes what happens at the end of the cycle. But during the cycle (both day and night of Brahma) also births and deaths occur repeatedly because of the effect of Karma.

This shows the importance of attaining liberation and freeing oneself from the grip of Samsara.

This concept of the cycle means that the beings cease to exist at the end of the (Brahma’s day) cycle. But merely they are dormant during the (night) cycle and when the next day cycle begins they are born with the Karma that they had at the end of the previous cycle.

This raises a question as to where the new lives come from as the number of moving and non-moving beings in the world keeps on increasing. This is even allowing for migration between the moving and non-moving beings. How do the new beings acquire their karma? One explanation could be migration between other parallel universes. Another explanation could be that one soul can have more than one existence as bodies.

Meaning

भूत — of beings; ग्रामः — the aggregate; सः — that; एव — even; अयम् — this; भूत्वा भूत्वा — repeatedly having been; प्रलीयते — dissolves; रात्रि — of night; आगमे — on coming; अवशः — helpless; पार्थ — O Partha; प्रभवति — flows out; अहः — of day; आगमे — on coming.

With Sandhi:

भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते ।

रात्र्यागमेऽवशः पार्थ प्रभवत्यहरागमे ॥ ८ १९॥

Anvaya:

हे पार्थ! सः एव अयम् भूत ग्रामः अवशः, भूत्वा भूत्वा रात्रि आगमे प्रलीयते (पुनः) अहः आगमे प्रभवति ।

VERSE 8.20

परः तस्मात् तु भावः अन्यः अव्यक्तः अव्यक्तात् सनातनः ।

यः सः सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ॥ ८ २०॥

Aphorism

But beyond this unmanifested, there is yet another unmanifested eternal being, which does not perish when all beings perish.

Note:

This unmanifested = the state of all beings during the night cycle of Brahma.

Another = Of a totally different kind.

Unmanifested = Visible to human senses.

Eternal Being = The Imperishable Brahman.

All beings = Including Brahma, the creator.

Perish = Death of the body and not the Self of the beings.

Meaning

परः — higher; तस्मात् — than that; तु — indeed; भावः — nature; अन्यः — another; अव्यक्तः — unmanifested; अव्यक्तात् — than the unmanifested; सनातनः — ancient; यः — who; सः — that; सर्वेषु — in all; भूतेषु — beings; नश्यत्सु — in the beings destroyed; न — never; विनश्यति — is destroyed.

With sandhi:

परस्तस्मात्तु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातनः ।

यः स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ॥ ८ २०॥

Anvaya:

तस्मात्‌ अव्यक्तात्‌ तु परः अन्यः यः सनातनः अव्यक्तः भावः सः सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति।

VERSE 8.21

अव्यक्तः अक्षरः इति उक्तः तम् आहुः परमाम् गतिम् ।

यम् प्राप्य न निवर्तन्ते तत् धाम परमम् मम ॥ ८ २१॥

Aphorism

That Unmanifested is called the Imperishable; which is the Goal; those who attain it never return from it. That is My Supreme Abode.

Notes:

That Unmanifested = The dormant state of beings in Brahma’s night.

Goal = The Brahman; Existence, Knowledge, and Absolute Bliss.

Never return from it – When the Self realizes Brahman, it enters an eternal state.

My Supreme Abode – My highest place.

Meaning

अव्यक्तः — unmanifested; अक्षरः — infallible; इति — thus; उक्तः — is said; तम् — that; आहुः — is called; परमाम् — the highest; गतिम् — path; यम् — which; प्राप्य — having obtained; न — not; निवर्तन्ते — come back; तत् — that; धाम — abode; परमम् — supreme; मम — My.

With sandhi:

अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम् ।

यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ ८ २१॥

Anvaya:

अव्यक्तः अक्षरः इति उक्तः, तम्‌ परमाम्‌ गतिम्‌ आहुः, यम्‌ प्राप्य न निवर्तन्ते, तत्‌ मम परमम्‌ धाम ।

VERSE 8.22

पुरुषः सः परः पार्थ भक्त्या लभ्यः तु अनन्यया ।

यस्य अन्तः स्थानि भूतानि येन सर्वम् इदम् ततम् ॥ ८ २२॥

Aphorism

The Highest Purusha, O Partha, is reached by total devotion to Him, in whom all beings abide and by whom this universe is pervaded.

Note:

Purusha = man. Here Brahman.

Total devotion = Adi Shankara defines devotion in Vivekachudamani Verse 31. The second line of the verse reads:

स्व स्वरूप अनुसन्धानं भक्तिः इति अभिधीयते ॥ ३१॥ Meaning: ‘Contemplating on one's own nature is said to be devotion.’ Here we understand that self-inquiry is devotion.

Nayanmars and Alvars in Tamil Nadu created works that are an important source for understanding the Saiva and Vaishnava Bhakti movement between the 6th and 9th centuries CE. These works are now widely accepted as Tamil Vedas. This Bhakti movement was strong enough to stem Buddhism and Jainism in Southern India. The Bhakti movement is essentially dualistic in nature while not contradicting the non-duality of Vedanta.

More than 50 devotional hymns on various Hindu deities are attributed to Adi Shankara. Some say that these were composed later by other poets and credited to Adi Shankara. If we accept this view we will also have to doubt the authenticity of his other Bhashya and Prakarana granthas. We will then end up nowhere. So let us accept the tradition and reconcile dvaita, advaita, and visitatvaita.

In whom all beings abide: Lord is the substrate of the universe. The universe is superimposed on him. Therefore everything abides in him.

By whom this universe is pervaded: He is the material (and efficient) cause of the universe. Hence his presence everywhere.

Meaning

पुरुषः — the Supreme self; सः — He; परः — the highest; पार्थ — O Partha; भक्त्या — by devotion; लभ्यः — obtainable; तु — indeed; अनन्यया — without another; यस्य — of whom; अन्तः - inside; स्थानि — place (root स्था); भूतानि — beings; येन — by whom; सर्वम् — all; इदम् — this; ततम् — is pervaded.

With sandhi:

पुरुषः स परः पार्थ भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया ।

यस्यान्तःस्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम् ॥ ८ २२॥

Anvaya:

हे पार्थ! भूतानि यस्य अन्तः स्थानि, येन इदम् सर्वम् ततम्, सः तु परः पुरुषः अनन्यया भक्त्या लभ्यः।

VERSE 8.23

यत्र काले तु अनावृत्तिम् आवृत्तिम् च एव योगिनः ।

प्रयाताः यान्ति तम् कालम् वक्ष्यामि भरतर्षभ ॥ ८ २३॥

Aphorism

O best of the Bharatas, now I will tell you of the time in which Yogis depart never to return and also the time in which they depart and return.

Note:

Bharatas = In the epic Mahabharata, Emperor Bharata was the ancestor of Kurus. His kingdom was called Bharata. The Bharata clan mentioned in Mahabharata is a Kuru clan which is a sub-clan of the Puru clan who were the cousins of the Yadavas. "Bharata" Today is the official name of the Republic of India.

To return = to be reborn.

The next two verses tell who will return and who will not.

Meaning

यत्र — at which; काले — time; तु — and; अनावृत्तिम् — no return; आवृत्तिम् — return; च — also; एव — certainly; योगिनः — different kinds of mystics; प्रयाताः — having departed; यान्ति — attain; तम् — that; कालम् — time; वक्ष्यामि — I shall describe; भरतर्षभ — O best of the Bharatas..

With sandhi:

यत्र काले त्वनावृत्तिमावृत्तिं चैव योगिनः ।

प्रयाता यान्ति तं कालं वक्ष्यामि भरतर्षभ ॥ ८ २३॥

Anvaya:

हे भरतर्षभ! यत्र काले तु प्रयाताः योगिनः अनावृत्तिम् आवृत्तिम् च एव यान्ति, तम् कालम् वक्ष्यामि ।

VERSE 8.24

अग्निः ज्योतिः अहः शुक्लः षण्मासाः उत्तर आयणम् ।

तत्र प्रयाताः गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदः जनाः ॥ ८ २४॥

Aphorism

Fire, light, day-time, the bright half of the moon, and six months of the northwards passage of the sun - taking this path, the knowers of Brahman go to Brahman.

Note:

Fire, light, etc = According to Sankaracharya each of the objects mentioned in the list has a preceding deity. These deities are lower manifestations of the Supreme Brahman. In Vedic times the people believed that the presiding deity of the relevant subtle element will lead the soul, after death to its goal.

Go to Brahman = realize Brahman.

Return or non-return has no Meaning to those who have realized Brahman because their liberation is absolute and immediate, regardless of whether they are alive or not. They will be alive only till they exhaust their prarabdha karma. On enlightenment, their agami and sanchita karma would have been washed away.

Northwards passage: Northern path, also known as the path of light, leads to Brahmaloka. According to Verse 18 above in this chapter, this highest path is taken by those who meditate on the OM mantra.

Northwards passage corresponds to the northern solstice occurring in June when the north pole or south pole has its maximum tilt towards the Sun while at the winter solstice (in December), the north pole or south pole has its maximum tilt away from the Sun.

Meaning

अग्निः — fire; ज्योतिः — light; अहः — day; शुक्लः — the bright fortnight; षण्मासाः — the six months; उत्तर आयणम् — the sun passing on the northern side; तत्र — there; प्रयाताः — those who pass away; गच्छन्ति — go; ब्रह्म — to the Absolute; ब्रह्मविदः — knower of Brahma; जनाः — persons.

With sandhi:

अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम् ।

तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः ॥ ८ २४॥

Anvaya:

अग्निः, ज्योतिः, अहः, शुक्लः षण्मासाः उत्तर अयनम्‌, तत्र प्रयाताः ब्रह्मविदः जनाः ब्रह्म गच्छन्ति।

VERSE 8.25

धूमः रात्रिः तथा कृष्णः षण्मासाः दक्षिण आयनम् ।

तत्र चान्द्रमसम् ज्योतिः योगी प्राप्य निवर्तते ॥ ८ २५॥

Aphorism

Smoke, night, the dark half of the moon, and the six months of the southwards passage of the sun – the Yogi who takes this lunar, path will be reborn.

Note:

Smoke, night, etc refers to the presiding deities of these elements similar to what was stated in the previous verse.

Yogi = Probably here the (Karma) Yogi means one who performs rituals according to the Karma Kanda. He returns to the world after enjoying the fruits of his actions on the moon planet.

Southwards passage: Southern solstice.

Meaning

धूमः — smoke; रात्रिः — night; तथा — so; कृष्णः — the dark fortnight of the moon; षण्मासाः — the six months; दक्षिण आयनम् — when the sun passes on the southern side; तत्र — there; चान्द्रमसम् — of the moon; ज्योतिः — the light; योगी — the Yogi; प्राप्य — having obtained; निवर्तते — returns.

With sandhi:

धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम् ।

तत्र चान्द्रमसं ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते ॥ ८ २५॥

Anvaya:

धूमः, रात्रिः, तथा कृष्णः, षण्मासाः दक्षिण आयनम्, तत्र योगी चान्द्रमसम्

ज्योतिः प्राप्य निवर्तते ।

VERSE 8.26

शुक्ल कृष्णे गती हि एते जगतः शाश्वते मते ।

एकया याति अनावृत्तिम् अन्यया आवर्तते पुनः ॥ ८ २६॥

Aphorism

Light and darkness are thought to be the world’s eternal paths. By the one, he goes never to return and by the other, he returns to the world.

Note:

Light = symbolizes knowledge and is marked by bright objects.

Darkness = This symbolizes ignorance. The path is marked by smoke and dark objects.

Eternal paths = There is nothing eternal about the world. Here it means samsara, the misery of births and deaths. It appears to be eternal from a relative point of view.

The path of light is called Devayana and the other is called Pitriyana.

Meaning

शुक्ल — light; कृष्णे — and darkness; गती — (two) paths; हि — indeed; एते — these two; जगतः — of the world; शाश्वते — eternal (two); मते — are thought (two); एकया — by one; याति — (he) goes; अनावृत्तिम् — to non-return; अन्यया — by another; आवर्तते — (he) returns; पुनः — again.

With sandhi:

शुक्लकृष्णे गती ह्येते जगतः शाश्वते मते ।

एकया यात्यनावृत्तिमन्ययावर्तते पुनः ॥ ८ २६॥

Anvaya:

जगतः एते हि शुक्ल कृष्णे गती शाश्वते मते । एकया अनावृत्तिम् याति अन्यया पुनः आवर्तते ।

VERSE 8.27

न एते सृती पार्थ जानन् योगी मुह्यति कश्चन ।

तस्मात् सर्वेषु कालेषु योग युक्तः भव अर्जुन ॥ ८ २७॥

Aphorism

Yogi who understands these two paths is never deluded. Therefore O Arjuna, be steadfast in Yoga at all times.

Meaning

न — not; एते — these; सृती — (two) paths; पार्थ — O Partha; जानन् — knowing; योगी — Yogi; मुह्यति — is perplexed; कश्चन — any one; तस्मात् — therefore; सर्वेषु — in all; कालेषु — times; योग युक्तः — established in Yoga; भव — be; अर्जुन — O Arjuna.

With sandhi:

नैते सृती पार्थ जानन्योगी मुह्यति कश्चन ।

तस्मात्सर्वेषु कालेषु योगयुक्तो भवार्जुन ॥ ८ २७॥

Anvaya:

हे पार्थ! एते सृती जानन् कश्चन योगी न मुह्यति;

तस्मात् हे अर्जुन! सर्वेषु कालेषु योग युक्तः भव ।

VERSE 8.28

वेदेषु यज्ञेषु तपःसु च एव

दानेषु यत् पुण्य फलम् प्रदिष्टम् ।

अत्येति तत् सर्वम् इदम् विदित्वा

योगी परम् स्थानम् उपैति च आद्यम् ॥ ८ २८॥

Aphorism

The Yogi who knows this goes beyond all the rewards prescribed in the Vedas for sacrifices, to austerities and also charities; he goes to the supreme and Primal Abode.

Meaning

वेदेषु — in the Vedas; यज्ञेषु — in sacrifices; तपःसु — in austerities; च — and; एव — even; दानेषु — in charities; यत् — what ; पुण्य फलम् — fruits of merits; प्रदिष्टम् — ordained; अत्येति — goes beyond; तत् — that; सर्वम् — all; इदम् — this; विदित्वा — having known; योगी — the Yogi; परम् — highest; स्थानम् — place; उपैति — goes; च — and; आद्यम् — the first.

With sandhi:

वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव

दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टम् ।

अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा

योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम् ॥ ८ २८॥

Anvaya:

योगी इदम् विदित्वा, वेदेषु यज्ञेषु तपःसु दानेषु च एव

यत् पुण्य फलम् प्रदिष्टम्, तत् सर्वम् अत्येति, आद्यम् परम् च स्थानम् उपैति ।

ॐ तत् सत् इति श्रीमत् भगवत् गीतासु उपनिषत्सु

ब्रह्म विद्यायाम् योग शास्त्रे श्रीकृष्ण अर्जुन संवादे

अक्षर ब्रह्म योगः नाम अष्टमः अध्यायः ॥ ८॥

Thus the Bhagavad Gita, the Essence of the Upanishads, the Science of Brahman, the scripture of Yoga, and the Dialogue between Sri Krishna and Arjuna, ends the Eighth Chapter, entitled:

THE WAY TO THE IMPERISHABLE BRAHMAN.

Please report corrections to shivoham101b.gmail.com