Bhagavad Gita Chapter 6

 Bhagavad Gita Chapter 6

THE WAY OF MEDITATION

In this chapter, Sri Krishna describes the supreme Yogi, who abides in the Lord and adores the Lord.

अथ षष्ठः अध्यायः । आत्म संयम योगः ।

Now 6^th chapter. THE WAY OF MEDITATION

VERSE 6.1

श्रीभगवान् उवाच ।

अनाश्रितः कर्म फलम् कार्यम् कर्म करोति यः ।

सः संन्यासी च योगी च न निरग्निः न च अक्रियः ॥ ६-१॥

Aphorism

The Blessed Lord said: One who does not seek results from work that he ought to do is a Sanyasi and a yogi does no work and does not maintain a sacred fire.

Note:

Work that he ought to do: Every householder is required by Vedas to perform a fire rite called Agnihotra. This is performed at sunrise and sunset. Now, only a few people observe this ceremony. Obligatory rites are described in Chapter 4 Verse 23.

One who performs his obligatory duties without any reward is called a Sanyasi because he has renounced the fruits of his duties. ‘Work’ and ‘action’ mean the same. It is not necessary for a Sanyasi to perform the Agnihotra or any other rites prescribed in the Vedas. A person who does not perform these rites, without true renunciation is not a Sanyasi.

Does no work and does not maintain a sacred fire: He does not perform any rituals prescribed by the scriptures and he does not perform Agnihotra for which a fire needs to be maintained.

The work performed by a householder in the said manner gradually purifies the mind and the practitioner qualifies himself for the practice of meditation.

Yogi is one who has acquired steadfastness in mind by giving up the desired fruits of his actions.

Meaning

श्रीभगवान् — the Lord; उवाच — said; अनाश्रितः — not relying; कर्म — of the work; फलम् — results, fruits; कार्यम् — work that ought to be done; कर्म — action; करोति — does; यः — who; सः — he; संन्यासी — Sanyasi; च — and; योगी — yogi; च — and; न — not; निरग्निः — without fire; न — not; च —and; अक्रियः — without action.

With sandhi:

अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः ।

स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः ॥ ६ १॥

Anvaya (अन्वय – natural order of words)

यः कर्म-फलम् अनाश्रितः कार्यम् कर्म करोति, सः संन्यासी च योगी च, निरग्निः न अक्रियः च न ।

VERSE 6.2

यम् संन्यासम् इति प्राहुः योगम् तम् विद्धि पाण्डव ।

न हि असंन्यस्त सङ्कल्पः योगी भवति कश्चन ॥ ६-२॥

Aphorism

What is called renunciation you should know to be the same as yoga, or linking oneself with the Supreme, O son of Pandu, for one can never become a yogi unless he renounces the desire for objects.

Note:

Karma Yoga is the performance of selfless action. A Yogi practices yoga. Sanyasi renounces all thoughts relating to the fruits of his actions. Sanyasa is what a Sanyasa practices. In this verse, the Lord equates Sanyasa with karma yoga. In modern terms, a monk is a Sanyasi.

Yoga (योग) is a group of physical, mental, and spiritual practices or disciplines which originated in ancient India. There is a broad variety of yoga schools, practices, and goals in Hinduism, Buddhism, and Jainism. Yoga was introduced to the Western world by Swami Vivekananda. The term "Yoga" in the Western world now often denotes a modern form of hatha yoga and yoga as physical exercise, consisting largely of postures or asanas (posture).

The Sanskrit word yoga (योग) comes from the root yuj (युज्) "to attach, join, harness, yoke". The word yoga is cognate of the English "yoke". Yoga implies union with the Supreme divine being.

Sage Patanjali wrote the authoritative work called Yoga Sutras. The book describes the eight limbs of yoga. Vyasa, the author of the Bhagavad Gita, wrote the first commentary on the Yoga Sutras states that yoga means samadhi (concentration).

Janna yoga (knowledge), karma yoga (religious rites), Bakti yoga (devotion), and Raja yoga (for personal enlightenment) are some of the main branches of yoga.

Buddhist yoga consists mainly of meditation.

Meaning

यम् — what; संन्यासम् — renunciation; इति — thus; प्राहुः — they say; योगम् —  linking withtheSupreme; तम् — that; विद्धि — know; पाण्डव — O son of Pandu; न — not; हि — indeed; असंन्यस्त — not renounced; सङ्कल्पः — desire; योगी — a sage; भवति — becomes; कश्चन — anyone.

With sandhi:

यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव ।

न ह्यसंन्यस्तसङ्कल्पो योगी भवति कश्चन ॥ ६ २॥

Anvaya:

हे पाण्डव! यम् संन्यासम् इति प्राहुः तम् योगम् विद्धि, कश्चन असंन्यस्त-सङ्कल्पः योगी न भवति हि ।

VERSE 6.3

आरुरुक्षोः मुनेः योगम् कर्म कारणम् उच्यते ।

योग आरूढस्य तस्य एव शमः कारणम् उच्यते ॥ ६-३॥

Aphorism

For one who is seeking yoga, action is said to be the means; and for one who is already elevated in yoga, serenity is said to be the means.

Note:

In the case of a beginner in yoga, selfless action purifies his mind and prepares him for higher-level meditation.

Ascend = practice.

Serenity(शमः): It is abstinence from action. Through serenity,  he is gradually established in Truth.

In Verse 19 of Vivekachudamani, Adhi Shankara defines the word शमः. He described four qualifications required for a student (mumukshu). Verses 20 to 27 contain the required details.

A. विवेक - Viveka - Intelligence required to discriminate between the real and unreal.

B. वैराग्य - vairagya - the absence of desire for enjoyment here (in this world).

C. शम आदि षद् सम्पति: - shama Adi shad sampatiH - Six qualifications starting from शमः.;

1. शम (shama) - calmness, mastery over the mind;

2. दम (dama) - self-control of the sense organs;

3. उपरतिः (uparatiH) - withdrawal from external activities;

4. तितिक्षा (titiksha) - tolerance, forbearance, mental toughness;

5. श्रद्धा (shraddha) - faith in the scriptures and in the guru;

6. समाधानं (samAdhAnaM) - tranquility and focusing on the goal;

D. मुमुक्शत्वम् - mumukshatwam, Mumuksutva is the burning desire to free oneself, by realizing one‘s true Self and freeing from all bondages from that of egoism to that of identification with the body.

Meaning

आरुरुक्षोः — who has begun to ascend; मुनेः — of the sage; योगम् — yoga; कर्म — action; कारणम् — the cause; उच्यते — is said to be; योग — yoga; आरूढस्य — of one who has ascended; तस्य — him; एव — even; शमः — peacefulness; कारणम् — the cause; उच्यते — is said.

With sandhi:

आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते ।

योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ॥ ६ ३॥

Anvaya:

योगम् आरुरुक्षोः मुनेः कर्म कारणम् उच्यते, योग-आरूढस्य तस्य एव शमः कारणम् उच्यते ।

VERSE 6.4

यदा हि न इन्द्रिय अर्थेषु न कर्मसु अनुषज्जते ।

सर्व सङ्कल्प संन्यासी योग आरूढः तदा उच्यते ॥ ६-४॥

Aphorism

A person is said to have attained yoga when he has renounced attachment to objects of senses, all actions, and desires.

Note:

Actions – sacrifices as required by the scriptures whether obligatory(nitya), incidental (naimitya), motivated (kamya), or prohibited (pratisiddha). Such works do not serve any purpose for a man who has attained yoga.

If one does engage in fruitive activities, one should renounce the desire for results from those activities.

Meaning

यदा — when; हि — indeed; न — not; इन्द्रिय अर्थेषु — of the sense objects; न — not; कर्मसु — in actions; अनुषज्जते — is attached; सर्व — all; सङ्कल्प — desire; संन्यासी — one who has renounced; योग — yoga; आरूढः — attained; तदा — then; उच्यते — is called.

With sandhi:

यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते ।

सर्वसङ्कल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते ॥ ६ ४॥

Anvaya:

यदा हि न इन्द्रिय-अर्थेषु न कर्मसु अनुषज्जते, तदा सर्व-सङ्कल्प-संन्यासी योग-आरूढः उच्यते ।

VERSE 6.5

उद्धरेत् आत्मना आत्मानम् न आत्मानम् अवसादयेत् ।

आत्मा एव हि आत्मनः बन्धुः आत्मा एव रिपुः आत्मनः ॥ ६-५॥

Aphorism

Let a man be lifted up by his own self; let him not degrade himself. Self is the only friend of oneself, and his enemy as well.

Note:

Raise yourself by yourself and do not let yourself sink down. You are your best friend and your worst enemy. Lifted up here means being free from material desires and hatred through the attainment of Yoga. Friend and enemy: Next Verse describes these two.

Meaning

उद्धरेत् — let one uplift; आत्मना — by the Self; आत्मानम् — the Self; न — not; आत्मानम् — the Self; अवसादयेत् — cause to sink down; आत्मा — the Self; एव — only; हि — indeed; आत्मनः — of the Self; बन्धुः — friend; आत्मा — theSelf; एव — only; रिपुः — enemy;आत्मनः — of the Self.

With sandhi:

उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् ।

आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः ॥ ६ ५॥

Anvaya:

आत्मना आत्मानम् उद्धरेत्, आत्मानम् न अवसादयेत् । आत्मा एव हि आत्मनः बन्धुः, आत्मा एव आत्मनः रिपुः ।

VERSE 6.6

बन्धुः आत्मा आत्मनः तस्य येन आत्मा एव आत्मना जितः ।

अनात्मनः तु शत्रुत्वे वर्तेत आत्मा-एव शत्रुवत् ॥ ६-६॥

Aphorism

To him who has conquered himself by himself, his own self is the best of friends; but for one who has failed to do so, his own Self will remain the greatest enemy.

Note:

For one who has brought his mind and body under control (to be free from desire and hatred), the Self (he) is his best friend. For one who has no control over his mind and body, the Self (he) is his enemy.

Meaning

बन्धुः — the relative; आत्मा — the self; आत्मनः — of the self; तस्य — of him; येन — by whom; आत्मा — the self; एव — even; आत्मना — by the self; जितः — conquered; अनात्मनः — of one who has not conquered; तु — indeed; शत्रुत्वे — in hostility; वर्तेत — may become; आत्मा — the self; एव — even; शत्रुवत् — like an enemy.

With sandhi:

बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः ।

अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत् ॥ ६ ६॥

Anvaya:

येन आत्मना एव आत्मा जितः, तस्य आत्मनः बन्धुः आत्मा,

अनात्मनः तु शत्रुत्वे आत्मा एव शत्रुवत् वर्तेत ।

VERSE 6.7

जित आत्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः ।

शीत उष्ण सुख दुःखेषु तथा मान अपमानयोः ॥ ६ ७॥

 Aphorism

The higher Self of him who is self-controlled and peaceful will find cold and heat, pleasure and pain, as well as honor and dishonor as equal.

Note:

 Pairs of opposites like hot and cold, happiness and distress are called द्वन्द्व (means a pair). A sage treats both these objects as equals because he has given up all his desires and hatreds.

Meaning

जित — conquered; आत्मनः — self; प्रशान्तस्य — of the peaceful; परमात्मा — the highest self; समाहितः — balanced; शीत — in cold; उष्ण — heat; सुख — happiness; दुःखेषु — and distress; तथा — also; मान — in honor; अपमानयोः — and dishonor.

With sandhi:

जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः ।

शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ॥ ६ ७॥

Anvaya:

जित आत्मनः प्रशान्तस्य परम आत्मा शीत उष्ण सुख दुःखेषु तथा मान अपमानयोः समाहितः (भवति)।

VERSE 6.8

ज्ञान विज्ञान तृप्त आत्मा कूटस्थः विजित इन्द्रियः ।

युक्तः इति उच्यते योगी सम लोष्ट अश्म काञ्चनः ॥ ६ ८॥

Aphorism

A person is said to be a steadfast yogi who through wisdom and knowledge is filled with satisfaction; who, having conquered his senses never vacillates; he considers pebbles, precious stones, and gold as equal.

Note:

 ‘filled with satisfaction’ means that he does not seek satisfaction from any other source.

Meaning

ज्ञान — with wisdom; विज्ञान — and knowledge; तृप्त — satisfied; आत्मा — a living entity; कूटस्थः — changeless; विजित — conquered; इन्द्रियः — his senses; युक्तः — balanced; इति — thus; उच्यते — is said; योगी — a mystic; सम — equal; लोष्ट — pebbles; अश्म — precious stone; काञ्चनः — gold.

With sandhi:

ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः ।

युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः ॥ ६ ८॥

Anvaya:

ज्ञान विज्ञान तृप्त आत्मा कूटस्थः विजित इन्द्रियः सम लोष्ट अश्म काञ्चनः योगी युक्तः इति उच्यते ।

VERSE 6.9

सुहृत् मित्र अरि उदासीन मध्यस्थ द्वेष्य बन्धुषु ।

साधुषु अपि च पापेषु सम बुद्धिः विशिष्यते ॥ ६ ९॥

Aphorism

He who has equal regard for well-wishers, friends, enemies, neutrals, mediators, haters, and relatives, the pious and as well as the sinners, excels in Yoga.

Note:

Equal regard – free from attachment and aversion;

Well-wishers – who do good to another person without expecting any reward.

Friends – who do good to another person out of love for that person.

Indifferent – who do not take sides with either of the contending parties.

Mediators – who mean well for both the contending parties;

Excels - He is the best among those who have attained yoga.

Meaning

सुहृत् — well wishers; मित्र — friends; अरि — enemies; उदासीन — neutrals (indifference); मध्यस्थ — mediators; द्वेष्य — the haters; बन्धुषु — and the relatives; साधुषु — in the good; अपि — also; च — and; पापेषु — in the sinners; सम — equal; बुद्धिः — intelligence; विशिष्यते — excels.

With sandhi:

सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु ।

साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते ॥ ६ ९॥

Anvaya:

सुहृत् मित्र अरि उदासीन मध्यस्थ द्वेष्य बन्धुषु साधुषु

अपि च पापेषु सम बुद्धिः विशिष्यते ।

VERSE 6.10

योगी युञ्जीत सततम् आत्मानम् रहसि स्थितः ।

एकाकी यत चित्त आत्मा निराशीः अपरिग्रहः ॥ ६ १०॥

Aphorism

A yogi should always concentrate his mind, retiring to a secluded place and living alone, having subdued his mind and body and casting away his desires and possession;

Note:

 The words ‘solitude’, ‘alone’, and ‘rid of his desires and possessions’ indicates that the life of a Sanyasi is suitable for the practice of meditation. Solitude here means not being distracted by others.

Meaning

योगी — the Yogi; युञ्जीत — let him balance; सततम् — always; आत्मानम् — self (by body, mind and self); रहसि — in secret; स्थितः — being situated; एकाकी — alone; यत चित्त आत्मा — controlled mind; निराशीः — without desire; अपरिग्रहः — destitude of possession.

With sandhi:

योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः ।

एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः ॥ ६ १०॥

Anvaya:

योगी रहसि स्थितः एकाकी, यत चित्त आत्मा, निराशीः,

अपरिग्रहः (च सन्) सततम् आत्मानम् युञ्जीत ।

VERSE 6.11

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरम् आसनम् आत्मनः ।

न अति उच्छ्रितम् न अति नीचम् चैल अजिन कुश उत्तरम् ॥ ६ ११॥

Aphorism

In a pure place, sitting on a seat of his own, neither too high nor very low, with a cloth, a deerskin, and Kusa grass, one over the other.

Note:

A yogi goes to a secluded place in a forest or cave to meditate without disturbance or distraction. He needs to be comfortably seated to be able to meditate for long hours without bodily pain.

Virupaksha cave

Sri Ramana Maharshi, a great sage, lived in the Virupaksha cave for 16 years, from 1899 to 1916. It was while residing in this cave that his early written works originated like ‘Self-Inquiry’ and ‘Who am I?’. Now many devotees of Ramana Maharshi visit the cave. The cave is now not in its original condition. It has now been converted into a home. There are organized tours of the cave.

Deerskin

Kusa grass is mentioned in the Rig Veda for use in sacred ceremonies and also as a seat for priests and the gods. According to early Buddhist accounts, Buddha used Kusa grass as his meditation seat when he attained enlightenment.

Even today it is a common practice for Yogis to be seated on a deerskin.

Kusa grass

Meaning

शुचौ — in a pure; देशे — place; प्रतिष्ठाप्य — being seated; स्थिरम् — firm; आसनम् — seat; आत्मनः — of self; न — not; अति — too; उच्छ्रितम् — high; न — nor; अति — too; नीचम् — low; चैल – made of cloth; अजिन — deerskin; कुश — kusa grass; उत्तरम् — covering;

With sandhi:

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः ।

नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् ॥ ६ ११॥

Anvaya(11&12):

शुचौ देशे, न अति उच्छ्रितम्, न अति नीचम्, चैल अजिन कुश उत्तरम्,आत्मनः स्थिरम् आसनम् प्रतिष्ठाप्य तत्र आसने उपविश्य मनः एकाग्रम् कृत्वा, यत चित्त इन्द्रिय क्रियः (सन्)

आत्म विशुद्धये योगम् युञ्ज्यात् ।

VERSE 6.–12

तत्र एकाग्रम् मनः कृत्वा यत चित्त इन्द्रिय क्रियः ।

उपविश्य आसने युञ्ज्यात् योगम् आत्म विशुद्धये ॥ ६ १२॥

Aphorism

There, having made the mind one-pointed, with thoughts and senses subdued, steady on his seat, he should practice yoga for the purification of the Self.

Meaning

तत्र — there; एकाग्रम् — with one-pointed (concentrated); मनः — mind; कृत्वा — having made; यताः – controlled; चित्त — the mind; इन्द्रिय — senses; क्रियः — and actions; उपविश्य — beeing seated; आसने — on the seat; युञ्ज्यात् — let him practise; योगम् — yoga; आत्म — of the self; विशुद्धये — for purification.

With sandhi:

तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः ।

उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये ॥ ६ १२॥

Anvaya (11 & 12)

शुचौ देशे, न अति उच्छ्रितम्, न अति नीचम्, चैल अजिन कुश उत्तरम्, आत्मनः स्थिरम् आसनम् प्रतिष्ठाप्य तत्र आसने उपविश्य मनः एकाग्रम् कृत्वा, यत चित्त इन्द्रिय क्रियः (सन्)

आत्म विशुद्धये योगम् युञ्ज्यात् ।

VERSE 6.13

समम् काय शिरः ग्रीवम् धारयन् अचलम् स्थिरः ।

सम्प्रेक्ष्य नासिक अग्रं स्वम् दिशः च अनवलोकयन् ॥ ६ १३॥

Aphorism

One should hold one’s body, neck and head erect in a straight line and look fixedly at the tip of the nose without looking around.

Note:

Here the preparation for meditation is given in detail, showing where to sit and how to sit.

Meditation can be done with eyes fully closed, fully open, or 80% closed(the eye is opened just enough to see the tip of the nose). When the eyes have fully opened the mind wanders through the visible panorama in front and from thought to thought. Most ancient texts claim that if the eye is pointed at the nose tip there is less tendency for the mind to wander. In meditation, all movements are avoided. Even blinking the eyelids is considered movement. When the eye is fully open it is necessary to blink from time to time. If the eye is opened just enough to see the tip of these one can sit for a long time without blinking the eye. If the eye is fully closed one may doze off. That is why a slightly open eye is considered suitable for meditation.

Modern teachers of meditation say that eyes can be closed or opened. One should choose whatever one feels comfortable with.

Meaning

समम् — straight; काय — body; शिरः — head; ग्रीवम् — and neck; धारयन् — holding; अचलम् — not moving; स्थिरः — steady; सम्प्रेक्ष्य — looking at; नासिक — of the nose; अग्रं — at the tip; स्वम् — own; दिशः — on all sides; च — and; अनवलोकयन् — not looking;

With sandhi:

समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः ।

सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् ॥ ६ १३॥

Anvaya (13-14)

स्थिरः (भूत्वा) काय शिरः ग्रीवम् अचलम् समम् धारयन्

स्वम् नासिक अग्रं सम्प्रेक्ष्य, च दिशः अनवलोकयन् प्रशान्त आत्मा विगत भीः ब्रह्मचारि व्रते स्थितः, मनः संयम्य, मत् चित्तः मत् परः युक्तः आसीत ।

VERSE 6.14

प्रशान्त आत्मा विगत भीः ब्रह्मचारि व्रते स्थितः ।

मनः संयम्य मत् चित्तः युक्तः आसीत मत् परः ॥ ६ १४॥

Aphorism

The self serene, fearless, firm in the vow of celibacy, the mind controlled, thinking on Me, harmonized, let him sit aspiring after me.

Note:

Me: The Supreme Lord.

Meaning

प्रशान्त — calmed; आत्मा — self; विगत – gone; भीः — fear; ब्रह्मचारि – one who practices celibacy; व्रते — in the vow of ; स्थितः — fixed; मनः — mind; संयम्य — having controlled; मत् — upon Me (Krishna); चित्तः — the mind; युक्तः — balanced; आसीत — let him sit; मत् — Me; परः — the supreme.

With sandhi:

प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः ।

मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः ॥ ६ १४॥

Anvaya: (13-14)

स्थिरः (भूत्वा) काय शिरः ग्रीवम् अचलम् समम् धारयन्

स्वम् नासिक अग्रं सम्प्रेक्ष्य, च दिशः अनवलोकयन् प्रशान्त आत्मा विगत भीः ब्रह्मचारि व्रते स्थितः, मनः संयम्य, मत् चित्तः मत् परः युक्तः आसीत ।

VERSE 6.15

युञ्जन् एवं सदा आत्मानम् योगी नियत मानसः ।

शान्तिम् निर्वाण परमाम् मत् संस्थाम् अधिगच्छति ॥ ६ १५॥

Aphorism

The Yogi, ever steadfast in this manner, with the mind controlled, attains enlightenment and abides in me in Supreme peace.

Note: Supreme Bliss and freedom are experienced by Yogi when he is enlightened (gets Moksha). This is the power of meditation.

Meaning

युञ्जन् — balancing; एवं — thus (as mentioned above); सदा — always; आत्मानम् — the Self; योगी — the Yogi; नियत — with controlled; मानसः — mind; शान्तिम् — to peace; निर्वाण — enlightenment; परमाम् — the supreme; मत् संस्थाम् — abiding in Me; अधिगच्छति — attains.

With sandhi:

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानसः ।

शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति ॥ ६ १५॥

Anvaya:

एवं सदा आत्मानम् युञ्जन्, नियत मानसः योगी

मत् संस्थाम् निर्वाण परमाम् शान्तिम् अधिगच्छति ।

VERSE 6.16

न अति अश्नतः तु योगः अस्ति न च एकान्तम् अनश्नतः ।

न च अति स्वप्न शीलस्य जाग्रतः न एव च अर्जुन ॥ ६ १६॥

Aphorism

O Arjuna, Yoga is not for one who eats too much or eats too little, sleeps too much, or does not sleep enough.

Note: 

Moderation is emphasized in this verse. According to books on Yoga, a yogi should fill half of his stomach with food and one-quarter with water and leave one-quarter empty for the movement of air.

Some Burmese meditation books say that meditation can replace sleep and that bodily functions that happen during sleep are also in meditation. This is only for those who cannot find time for meditation. This is not scientifically proven.

Meaning

न — never; अति — too much; अश्नतः — of one who eats; तु — indeed; योगः — Yoga; अस्ति — there is; न — nor; च — and; एकान्तम् — solely (entirely); अनश्नतः — abstaining from eating; न — not; च — and; अति — too much; स्वप्न – sleep (dream); शीलस्य — one with tendency; जाग्रतः — of the waking state; न — not; एव — even; च — and; अर्जुन — O Arjuna.

With sandhi:

नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः ।

न चातिस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन ॥ ६ १६॥

Anvaya:

हे अर्जुन! अति अश्नतः तु न योगः अस्ति, एकान्तम् अनश्नतः च न, अति स्वप्न शीलस्य च न, जाग्रतः च न एव ।

VERSE 6.17

युक्त आहार विहारस्य युक्त चेष्टस्य कर्मसु ।

युक्त स्वप्न अवबोधस्य योगः भवति दुःखहा ॥ ६ १७॥

Aphorism

He who is regulated in his habits of eating, sleeping, waking, and, amusing and performing actions, gets his pains mitigated by practicing Yoga.

Meaning

युक्तः — controlled; आहारः — food; विहार्ः — amusement; युक्तः — controlled; चेष्टा — behaviour; कर्मसु — in actions; युक्तः — controlled; स्वप्नः – sleep; अवबोधस्यः— (and) waking; योगः — yoga; भवति — becomes; दुःखहा — pain-killer.

With sandhi:

युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु ।

युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥ ६ १७॥

Anvaya:

युक्त आहार विहारस्य, कर्मसु युक्त चेष्टस्य, युक्त स्वप्न अवबोधस्य योगः दुःखहा भवति ।

VERSE 6.18

यदा विनियतम् चित्तम् आत्मनि एव अवतिष्ठते ।

निःस्पृहः सर्व कामेभ्यः युक्तः इति उच्यते तदा ॥ ६ १८॥

Aphorism

When the yogi’s well-controlled mind is fixed on the Self, free from longing after objects of desire, then it is said: “he is harmonized.”

Note:

harmonized = attained Yoga. This is the natural state.

Meaning

यदा — when; विनियतम् — subdued; चित्तम् — the mind; आत्मनि — in the Self; एव — only; अवतिष्ठते — sits down; निःस्पृहः — devoid of desire; सर्व — all; कामेभ्यः — (objects) of desires; युक्तः — balanced; इति — thus; उच्यते — is said; तदा — then.

With sandhi:

यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते ।

निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा ॥ ६ १८॥

Anvaya:

यदा विनियतम् चित्तम् आत्मनि एव अवतिष्ठते, सर्व कामेभ्यः निःस्पृहः तदा युक्तः इति उच्यते ।

VERSE 6.19

यथा दीपः निवातस्थः न इङ्गते सोपमा स्मृता ।

योगिनः यत चित्तस्य युञ्जतः योगम् आत्मनः ॥ ६ १९॥

Aphorism

As a lamp in a windless place does not flicker, just as the Yogi, of controlled mind, always remains steady in his meditation on the Self.

Meaning

यथा — as; दीपः — a lamp; निवातस्थः — in a place without wind; न — not; इङ्गते — waver; सा – that; उपमा — simile; स्मृता — is remembered; योगिनः — of the Yogi; यतं — controlled; चित्तस्य — mind; युञ्जतः — practising; योगम् — the Yoga; आत्मनः — of the Self.

With sandhi:

यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता ।

योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः ॥ ६ १९॥

Anvaya:

यथा निवातस्थः दीपः न इङ्गते सा उपमा, आत्मनः योगम्

युञ्जतः यत चित्तस्य योगिनः, स्मृता ।

VERSES 6.20

यत्र उपरमते चित्तम् निरुद्धम् योग सेवया ।

यत्र च एव आत्मना आत्मानम् पश्यन् आत्मनि तुष्यति ॥ ६ २०॥

Aphorism

That in which the mind finds rest, quieted by the practice of yoga (meditation); that in which he, seeing the Self through the self, one rejoices one’s own self;

Note:

Seeing the Self through the Self: When the mind is purified through contemplation, the Atman (self) will see the Brahman (Self).

Meaning

यत्र — where; उपरमते — comes to rest; चित्तम् — the mind; निरुद्धम् — being restrained; योग – Yoga; सेवया —by the service; यत्र — where; च — and; एव — even; आत्मना — by the self; आत्मानम् — the self; पश्यन् — seeing(√ ‘दृष्’ meaning ‘see’); आत्मनि — in the self; तुष्यति — is content (√तुष् = being pleased, being satisfied) ;

With sandhi:

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया ।

यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति ॥ ६ २०॥

Anvaya (20-24):

योग सेवया निरुद्धम् चित्तम् यत्र उपरमते,

च एव यत्र आत्मना आत्मानम् पश्यन् आत्मनि तुष्यति,

यत्र यत् तत् बुद्धि ग्राह्यम् अतीन्द्रियम् आत्यन्तिकम्

सुखम् वेत्ति, (यत्र) च स्थितः अयम् तत्त्वतः न एव चलति,

यम् च लब्ध्वा, ततः अधिकम् अपरम् लाभम् न मन्यते,

यस्मिन् स्थितः गुरुणा अपि दुःखेन न विचाल्यते,

तम् दुःख संयोग वियोगम् योग संज्ञितम् विद्यात्,

सः योगः अनिर्विण्ण चेतसा निश्चयेन योक्तव्यः ।

VERSES 6.21

सुखम् आत्यन्तिकम् यत् तत् बुद्धि ग्राह्यम् अतीन्द्रियम् ।

वेत्ति यत्र न च एव अयम् स्थितः चलति तत्त्वतः ॥ ६ २१॥

Aphorism

That in which he finds the supreme delight beyond the senses, which only the reason can grasp; being established, he does not move from Reality.

Note:

beyond the senses = Not caused by any sense objects.

Reason = Direct and immediate knowledge. In deep meditation, the senses do not function. When the mind becomes steady cognition alone functions. Then the Self is realized.

Meaning

सुखम् — happiness; आत्यन्तिकम् — most final; यत् — which; तत् — that; बुद्धि — by the reason; ग्राह्यम् — graspable (√ ग्रह्) ; अतीन्द्रियम् — beyond the senses; वेत्ति — knows; यत्र — where; न — not; च — and; एव — even; अयम् — this; स्थितः — fixed; चलति — moves; तत्त्वतः — from the Reality.

With sandhi:

सुखमात्यन्तिकं यत्तद् बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम् ।

वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः ॥ ६ २१॥

Anvaya:

See verse 20.

VERSES 6.22

यम् लब्ध्वा च अपरम् लाभम् मन्यते न अधिकम् ततः ।

यस्मिन् स्थितः न दुःखेन गुरुणा अपि विचाल्यते ॥ ६ २२॥

Aphorism

Having gained it, he thinks there is no greater gain beyond it. Once established he is not moved even by the greatest sorrow.

Note:

Greatest sorrow: This includes any pain in the body.

Meaning

यम् — that which; लब्ध्वा — having obtained; च — and; अपरम् — another; लाभम् — gain; मन्यते — thinks; न — not; अधिकम् — greater; ततः — than that; यस्मिन् — in which; स्थितः — being established; न — not; दुःखेन — by sorrow; गुरुणा – by heavy; अपि — even; विचाल्यते — is moved;

With sandhi:

यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः ।

यस्मिन्स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते ॥ ६ २२॥

Anvaya:

See verse 20.

VERSES 6.23

तम् विद्यात् दुःख संयोग वियोगम् योग संज्ञितम् ।

सः निश्चयेन योक्तव्यः योगः अनिर्विण्ण चेतसा ॥ ६ २३॥

Aphorism

Let that be known as yoga, which is severance from the contact of pain. This yoga must be practiced with firm conviction and with an undaunted mind.

Note:

Severance from the contact of pain – In the state of Yoga one does not feel any mental or physical pain.

Undaunted mind = There should be no relaxation of effort.

Meaning

तम् — that; विद्यात् — let (him) know; दुःख — with pains; संयोग — from conjunction; वियोगम् — dis-junction; योग संज्ञितम्— yoga-named. सः — he; निश्चयेन — surely; योक्तव्यः — should be practised; योगः — yoga; अनिर्विण्ण — not despondent; चेतसा — mind;

With Sandhi:

तं विद्याद् दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम् ।

स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा ॥ ६ २३॥

Anvaya:

See verse 20.

VERSE 6.24

सङ्कल्प प्रभवान् कामान् त्यक्त्वा सर्वान् अशेषतः ।

मनसा एव इन्द्रिय ग्रामम् विनियम्य समन्ततः ॥ ६ २४॥

Aphorism

Renouncing all desires born of the will, by curbing in the aggregate of the senses from every direction by the strength of the mind.

Meaning

सङ्कल्प — imagination; प्रभवान् — produced; कामान् — desires; त्यक्त्वा — having abandoned; सर्वान् — all; अशेषतः — without remainder; मनसा — by the mind; एव — even; इन्द्रिय — of senses; ग्रामम् — collection; विनियम्य — having curbed; समन्ततः — on every side.

With sandhi:

सङ्कल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः ।

मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ॥ ६ २४॥

Anvaya:

सङ्कल्प प्रभवान् सर्वान् कामान् अशेषतः त्यक्त्वा, मनसा एव इन्द्रिय ग्रामम् समन्ततः विनियम्य।

VERSE 6.25

शनैः शनैः उपरमेत् बुद्ध्या धृति गृहीतया ।

आत्म संस्थम् मनः कृत्वा न किञ्चित् अपि चिन्तयेत् ॥ ६ २५॥

Aphorism

Gradually, step by step, one should get tranquillity by means of Reason and maintaining steadiness, having made the mind to abide in the Self, let him not think of anything else.

Note:

By means of Reason: With discrimination.

Abide in the Self: The practitioner is convinced that the Self is everything and that nothing else exists besides it.

Meaning

शनैः — gradually; शनैः — gradually; उपरमेत् — one should cease from activity; बुद्ध्या — by the reason; धृति गृहीतया — seized by firmness; आत्म संस्थम् — self seated; मनः — the mind; कृत्वा — having made; न — not; किञ्चित् — anything; अपि — also; चिन्तयेत् — let him think.

With sandhi:

शनैःशनैरुपरमेद् बुद्ध्या धृतिगृहीतया ।

आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् ॥ ६ २५॥

Anvaya:

धृति गृहीतया बुद्ध्या शनैः शनैः उपरमेत्, मनः आत्म संस्थम् कृत्वा, किञ्चित् अपि न चिन्तयेत् ।

VERSE 6.26

यतः यतः निश्चरति मनः चञ्चलम् अस्थिरम् ।

ततः ततः नियम्य एतत् आत्मनि एव वशं नयेत् ॥ ६ २६॥

Aphorism

Whenever the mind wanders due to its flickering and unsteady nature, one must certainly withdraw it and bring it back under the control of the self.

Note:

Sound, smell and other sense objects are responsible for the wandering of the mind. A practitioner should bring the thoughts under control and cultivate indifference to them. The practice of detachment and discrimination brings the mind gradually under control.

Meaning

यतः यतः — wherever; निश्चरति — runs out (चर् – to move); मनः — the mind; चञ्चलम् — unstable; अस्थिरम् — unsteady; ततः ततः — from there; नियम्य — having restrained; एतत् — this; आत्मनि — in the self; एव — even; वशं — to control; नयेत् — let (him) lead (√ नी [नय् ] , to lead; to carry; to bring ).

With sandhi:

यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् ।

ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ ६ २६॥

Anvaya:अस्थिरम् मनः यतः यतः निश्चरति, ततः ततः

एतत् नियम्य आत्मनि एव वशं नयेत् ।

VERSE 6.27

प्रशान्त मनसम् हि एनम् योगिनम् सुखम् उत्तमम् ।

उपैति शान्त रजसम् ब्रह्म भूतम् अकल्मषम् ॥ ६ २७॥

Aphorism

The yogi whose mind is peaceful, whose passions are quieted and who is free from stain, and who becomes one with Brahman gets Supreme Bliss.

Note:

One with Brahman means the yogi becomes a Jivanmukta, liberated while living in the body.

Meaning

प्रशान्त — peaceful; मनसम् — whose mind; हि — indeed; एनम् — this; योगिनम् — yogi; सुखम् — happiness; उत्तमम् — the highest; उपैति — comes; शान्त- pacified; रजसम् — passionate nature; ब्रह्म _ the Absolute; भूतम् — become; अकल्मषम् — to the sin-less (कल्मष – filth, dirt).

With Sandhi:

प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् ।

उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम् ॥ ६ २७॥

Anvaya:

प्रशान्त मनसम् शान्त रजसम् अकल्मषम् ब्रह्म भूतम् एनम् योगिनम् हि उत्तमम् सुखम् उपैति ।

VERSE 6.28

युञ्जन् एवम् सदा आत्मानम् योगी विगत कल्मषः ।

सुखेन ब्रह्म संस्पर्शम् अत्यन्तम् सुखम् अश्नुते ॥ ६ २८॥

Aphorism

Thus the yogi harmonizing the Self, becomes

free from all sins and enjoys infinite bliss of contact with the Brahman.

Note:

Sins: All forms of blemishes.

Meaning

युञ्जन् — practising yoga; एवम् — thus; सदा — always; आत्मानम् — the self; योगी — the Yogi; विगत — freed from; कल्मषः — all sins; सुखेन — in happiness; ब्रह्म – Brahma; संस्पर्शम् — in touch with; अत्यन्तम् — the Self; सुखम् — happiness; अश्नुते — enjoys.

With sandhi:

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मषः ।

सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते ॥ ६ २८॥

Anvaya:

एवम् सदा आत्मानम् युञ्जन् योगी विगत कल्मषः

ब्रह्म संस्पर्शम् अत्यन्तम् सुखम् सुखेन अश्नुते ।

VERSE 6.29

सर्व भूतस्थम् आत्मानम् सर्व भूतानि च आत्मनि ।

ईक्षते योग युक्त आत्मा सर्वत्र सम दर्शनः ॥ ६ २९॥

Aphorism

The Self harmonized by Yoga, sees the self abiding in all beings, all beings in the Self, everywhere he sees the same.

Note:

Everywhere he sees the same: He sees Brahman dwelling in all beings and objects in the world.

Meaning

सर्व – all; भूतस्थम् — in all beings; आत्मानम् — the Self; सर्व — all; भूतानि — creatures; च — and; आत्मनि — in the self; ईक्षते — sees; योग – Yoga; युक्त - joined; आत्मा — Self; सर्वत्र — everywhere; सम – equal; दर्शनः — seeing.

With sandhi:

सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि ।

ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ॥ ६ २९॥

Anvaya:

योग युक्त आत्मा सर्वत्र सम दर्शनः, आत्मानम् सर्व भूतस्थम् सर्व भूतानि च आत्मनि ईक्षते ।

VERSE 6.30

यो माम् पश्यति सर्वत्र सर्वम् च मयि पश्यति ।

तस्य अहं न प्रणश्यामि सः च मे न प्रणश्यति ॥ ६ ३०॥

Aphorism

For one who sees Me everywhere and sees everything in Me, to him I am never lost, nor is he ever lost to Me.

Note:

After a Yogi realizes his unity with Brahman, he never loses his awareness of It. The Self of the Yogi and the Self of Brahman have become one.

Meaning

यो — who; माम् — Me; पश्यति — sees; सर्वत्र — everywhere; सर्वम् — all; च — and; मयि — in Me; पश्यति — sees; तस्य — of him; अहं — I; न — not; प्रणश्यामि — perish (get lost); सः — he; च — and; मे — to Me; न — not; प्रणश्यति — perishes (he is lost).

With sandhi:

यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति ।

तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ॥ ६ ३०॥

Anvaya:

यः माम् सर्वत्र पश्यति, सर्वम् च मयि पश्यति,

तस्य अहं न प्रणश्यामि, सः च मे न प्रणश्यति ।

VERSE 6.31

सर्व भूत स्थितम् यः माम् भजति एकत्वम् आस्थितः ।

सर्वथा वर्तमानः अपि सः योगी मयि वर्तते ॥ ६ ३१॥

Aphorism

A yogi who is established in unity worships Me, abiding in all beings, and lives in Me, regardless of the way of life that he adopts.

Note:

 A yogi who sees the Lord in all beings and worships Him through all beings is a Jivanmukta. No matter how he lives or acts, he is always free. He is no longer bound by the spiritual injunction and worldly samsara (bondage),

Meaning

सर्व- all; भूत – beings; स्थितम् — situated; यः — who; माम् — Me; भजति — worships; एकत्वम् — in unity; आस्थितः — established; सर्वथा — in every way; वर्तमानः — existing; अपि — also; सः — he; योगी — the Yogi; मयि — in Me; वर्तते — is.

With sandhi:

सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः ।

सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ॥ ६ ३१॥

Anvaya:

यः एकत्वम् आस्थितः सर्व भूत स्थितम् माम् भजति,

सः योगी सर्वथा वर्तमानः अपि, मयि वर्तते ।

VERSE 6.32

आत्मा उपम्येन सर्वत्र समम् पश्यति यः अर्जुन ।

सुखम् वा यदि वा दुःखम् सः योगी परमः मतः ॥ ६ ३२॥

Aphorism

O Arjuna! He is the highest yogi who, through the likeness of himself, sees equality everywhere be it pleasure or pain.

Note:

An unenlightened person considers all parts of his body equal. Similarly, the yogi sees all things are equal.

He sees whatever is pleasant to him is also pleasant to others and whatever pain to him is also a pain to others. Going one step further he sees pleasure and pain as equal.

Meaning

आत्मा — of the self; उपम्येन — by the likeness; सर्वत्र — everywhere; समम् — equality; पश्यति — sees; यः — who; अर्जुन — O Arjuna; सुखम् — happiness; वा — or; यदि — if; वा — or; दुःखम् — sorrow; सः — he; योगी — a Yogi; परमः — highest; मतः — is considered.

With sandhi:

आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन ।

सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः ॥ ६ ३२॥

Anvaya:

हे अर्जुन! यः आत्मा उपम्येन सर्वत्र सुखम् वा यदि वा दुःखम्

समम् पश्यति, सः योगी परमः मतः ।

VERSE 6.33

अर्जुनः उवाच ।

यः अयं योगः त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन ।

एतस्य अहं न पश्यामि चञ्चलत्वात् स्थितिम् स्थिराम् ॥ ६ ३३ ॥

Aphorism

Arjuna said: O Madhusudana, you now described this yoga as equanimous. I do not see this yoga can long endure firmly, because of the restlessness of the mind.

Note:

The mind that is free from restlessness becomes one with the Self. Arjuna is speaking here of yoga practiced by novices. Yogi, by the practice of meditation, gets the calmness of the mind.

योऽयं = यः अयं. ऽ is a symbol of elision. Here अ is elided. For example in the ‘don’t’ letter o is elided. This is done to make the language easier to say, and faster.

Meaning

अर्जुनः_उवाच — Arjuna said; यः – which; अयं — this; योगः — Yoga; त्वया — by You; प्रोक्तः — described; साम्येन — by equality; मधुसूदन — O killer of (the demon) Madhu; एतस्य — of this; अहं — I; न — not; पश्यामि — see; चञ्चलत्वात् — from restlessness; स्थितिम् — stability; स्थिराम् — firm.

With sandhi:

योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन ।

एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम् ॥ ६ ३३॥

Anvaya:

हे मधुसूदन! यः अयं योगः त्वया साम्येन प्रोक्तः, एतस्य

स्थिराम् स्थितिम् चञ्चलत्वात् अहं न पश्यामि ।

VERSE 6.34

चञ्चलम् हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवत् दृढम् ।

तस्य अहम् निग्रहम् मन्ये वायोः इव सुदुष्करम् ॥ ६ ३४॥

Aphorism

For the mind is restless, turbulent, powerful, and obstinate. O Krishna!, and to subdue it, I think, is more difficult than controlling the wind.

Note:

 The mind cannot be easily subdued, but only meditation and reasoning will bring it under control. What this implies is that one should put a lot of effort to control the mind. In the next verse, the Lord explains how to control the mind.

Meaning

चञ्चलम् — restless; हि — indeed; मनः — the mind; कृष्ण — O Krishna; प्रमाथि — impetuous; बलवत् — strong; दृढम् — hard; तस्य — of it; अहम् — I; निग्रहम् — gripping; मन्ये — think; वायोः — of the wind; इव — as; सुदुष्करम् — difficult to do.

With sandhi:

चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद् दृढम् ।

तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् ॥ ६ ३४॥

Anvaya:

हे कृष्ण! मनः बलवत् दृढम् चञ्चलम् प्रमाथि, अहम् हि तस्य निग्रहम् वायोः इव, सुदुष्करम् मन्ये ।

VERSE 6.35

श्रीभगवान् उवाच ।

असंशयम् महाबाहो मनः दुर्निग्रहम् चलम् ।

अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥ ६ ३५॥

Aphorism

Lord Sri Krishna said: O mighty-armed son of Kunti, it is undoubtedly very difficult to curb the restless mind, but it may be curbed by constant practice and dispassion.

Note:

 Practice becomes firmly grounded when it is followed for a long time without breaks and with devotion.

Meaning

श्रीभगवान् उवाच — the blessed Lord said; असंशयम् — doubtless; महाबाहो — O mighty-armed one; मनः — the mind; दुर्निग्रहम् — difficult to grip; चलम् — moving; अभ्यासेन — by practice; तु — indeed; कौन्तेय — O son of Kunti; वैराग्येण — by dispassion; च — and; गृह्यते — is held.

With sandhi:

असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् ।

अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥ ६ ३५॥

Anvaya:

हे महाबाहो! मनः असंशयम् चलम् दुर्निग्रहम्, हे कौन्तेय! (तत्) तु अभ्यासेन वैराग्येण च गृह्यते ।

VERSE 6.36

असंयत आत्मना योगः दुष्प्रापः इति मे मतिः ।

वश्य आत्मना तु यतता शक्यः अवाप्तुम् उपायतः ॥ ६ ३६॥

Aphorism

For one whose mind is uncontrolled, Yoga is difficult to attain. But he whose mind is controlled and who strives by appropriate means is assured of success. That is My opinion.

Meaning

असंयत — uncontrolled; आत्मना — by the Self; योगः — yoga; दुष्प्रापः — hard gained; इति — thus; मे — My; मतिः — opinion; वश्य — controlled; आत्मना — the self; तु — indeed; यतता — while endeavoring; शक्यः — able; अवाप्तुम् — to obtain; उपायतः — through means.

With sandhi:

असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः ।

वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः ॥ ६ ३६॥

Anvaya:

असंयत आत्मना योगः दुष्प्रापः, वश्य आत्मना यतता

तु उपायतः अवाप्तुम् शक्यः, इति मे मतिः ।

VERSE 6.37

अर्जुनः उवाच ।

अयतिः श्रद्धया उपेतः योगात् चलित मानसः ।

अप्राप्य योग संसिद्धिम् काम् गतिम् कृष्ण गच्छति ॥ ६ ३७॥

Aphorism

Arjuna said: O Krishna, he whose mind is not subdued but has faith, whose mind wanders away from yoga fails to achieve perfection in Yoga, what path does he tread?

Note:

A Yogi renounces all worldly deeds. He also gives up meritorious deeds that bring happiness to heaven. Arjuna is afraid that if one slips from the path and dies without Realisation, he is lost to Yoga and to the world. Arjuna wants to ask what happiness can such a Yogi get.

Meaning

अर्जुनः उवाच — Arjuna said; अयतिः — the not subdued; श्रद्धया — with faith; उपेतः — endowed; योगात् — from Yoga; चलित — strayed; मानसः — mind; अप्राप्य — failed to attain; योग संसिद्धिम् — perfection in Yoga; काम् — to what; गतिम् — path; कृष्ण — O Krishna; गच्छति — goes (he).

With sandhi:

अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानसः ।

अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति ॥ ६ ३७॥

Anvaya:

हे कृष्ण! श्रद्धया उपेतः अयतिः, योगात् चलित मानसः,

योग संसिद्धिम् अप्राप्य, काम् गतिम् गच्छति?

VERSE 6.38

कच्चित् न उभय विभ्रष्टः छिन्न अभ्रम् इव नश्यति ।

अप्रतिष्ठः महाबाहो विमूढः ब्रह्मणः पथि ॥ ६ ३८॥

Aphorism

O mighty-armed, fallen from both, unsupported and deluded, does he not perish like a riven cloud?

Note:

Both – the path of worldly success from performing sacrifices and the path of Yoga or spiritual success.

Unsupported: Without the support of either material enjoyment or bliss in Yoga.

Riven cloud: a cloud that has detached itself from a big cloud in order to reach a second big cloud, but unable to reach its destination, it drifts and ultimately disappears.

Meaning

कच्चित् — whether; न — not; उभय — from both; विभ्रष्टः — fallen; छिन्न — torn; अभ्रम् — cloud; इव — like; नश्यति — perishes; अप्रतिष्ठः — unstable; महाबाहो — O mighty-armed; विमूढः — deluded; ब्रह्मणः — of Brahman; पथि — in the path.

With sandhi:

कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति ।

अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि ॥ ६ ३८॥

Anvaya:

हे महाबाहो! ब्रह्मणः पथि अप्रतिष्ठः विमूढः उभय विभ्रष्टः

छिन्न अभ्रम् इव न नश्यति कच्चित्?

VERSE 6.39

एतत् मे संशयम् कृष्ण छेत्तुम् अर्हसि अशेषतः ।

त्वत् अन्यः संशयस्य अस्य छेत्ता न हि उपपद्यते ॥ ६ ३९॥

Aphorism

Kindly, O Krishna, You ought to dispel my doubt completely, because there is no one other than you who can destroy this doubt.

Meaning

एतत् — this is; मे — my; संशयम् — doubt; कृष्ण — O Krishna; छेत्तुम् — to resolve; अर्हसि — You ought to; अशेषतः — without remainder; त्वत् — than You; अन्यः — another; संशयस्य — of the doubt; अस्य — of this; छेत्ता — solver; न — never; हि — indeed; उपपद्यते — is to be found.

With sandhi:

एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः ।

त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते ॥ ६ ३९॥

Anvaya:

हे कृष्ण! मे एतत् संशयम् अशेषतः छेत्तुम् अर्हसि; हि त्वत् अन्यः अस्य संशयस्य छेत्ता न उपपद्यते ।

VERSE 6.40

श्रीभगवान् उवाच ।

पार्थ न एव इह न अमुत्र विनाशः तस्य विद्यते ।

न हि कल्याण कृत् कश्चित् दुर्गतिम् तात गच्छति ॥ ६ ४०॥

Aphorism

The Blessed Lord said: O! Partha, Neither in this world nor on the next, there is destruction for him; never does anyone who is on the right path O beloved, tread the path of woe.

Note:

No destruction: A Yogi who falls from the path will not have a lower birth in his next life because of his failure. Lord tells this to dispel our fear of failure and to encourage the practice of meditation.

तात – this word is normally used to address a child. Here the Lord considers Arjuna as a son.

right path – a path of self-realization.

Meaning

श्रीभगवान् उवाच — the Blessed Lord said; पार्थ — O Partha; न – not; एव — even; इह — here; न — not; अमुत्र — in the next world; विनाशः — destruction; तस्य — of him; विद्यते — is; न — not; हि — indeed; कल्याण कृत् — righteous-doer; कश्चित् — anyone; दुर्गतिम् — to an evil path (fate); तात — My beloved; गच्छति — goes.

With sandhi:

पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते ।

न हि कल्याणकृत्कश्चिद् दुर्गतिं तात गच्छति ॥ ६ ४०॥

Anvaya:

हे पार्थ! न इह न एव (च) अमुत्र तस्य विनाशः विद्यते ।

हे तात! हि कश्चित् कल्याण कृत् दुर्गतिम् न गच्छति ।

VERSE 6.41

प्राप्य पुण्य कृताम् लोकान् उषित्वा शाश्वतीः समाः ।

शुचीनाम् श्रीमताम् गेहे योग भ्रष्टः अभिजायते ॥ ६ ४१॥

Aphorism

The man who has fallen away from Yoga, after his death, goes to the world of righteousness. After many years of enjoyment there, he will be born into a righteous and prosperous house.

Note:

This verse says that falling from the is not the end of the world for a practitioner.

Meaning

प्राप्य — having obtained; पुण्य कृताम् — the righteous; लोकान् — worlds; उषित्वा — after dwelling; शाश्वतीः — everlasting; समाः — years; शुचीनाम् — of the pure; श्रीमताम् — of the prosperous; गेहे — in the house; योग भ्रष्टः — one who has fallen from the path of Yoga; अभिजायते — takes his birth.

With sandhi:

प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः ।

शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते ॥ ६ ४१॥

Anvaya:

योग भ्रष्टः पुण्य कृताम् लोकान् प्राप्य, (तत्र)

शाश्वतीः समाः उषित्वा, शुचीनाम् श्रीमताम् गेहे अभिजायते ।

VERSE 6.42

अथवा योगिनाम् एव कुले भवति धीमताम् ।

एतत् हि दुर्लभतरं लोके जन्म यत् ईदृशम् ॥ ६ ४२॥

Aphorism

Or he may be born in a family of wise Yogis, but such a birth is most difficult to gain in this world.

Note:

To be born into a family of wise Yogis is more difficult to obtain than being born into a righteous and prosperous family as mentioned in the previous verse.

Meaning

अथवा — or; योगिनाम् — of Yogis; एव — even; कुले — in the family; भवति — becomes; धीमताम् — of wise; एतत् — this; हि — indeed; दुर्लभतरं — very difficult to obtain; लोके — in the world; जन्म — birth; यत् — which; ईदृशम् — like this.

With sandhi:

अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम् ।

एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम् ॥ ६ ४२॥

Anvaya

:मताम् योगिनाम् एव कुले भवति, यत् एतत्

ईदृशम् जन्म लोके दुर्लभतरं हि ।

VERSE 6.43

तत्र तम् बुद्धि संयोगम् लभते पौर्व देहिकम् ।

यतते च ततः भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥ ६ ४३॥

Aphorism

On taking such a birth, he recovers the characteristics of his previous life, and he again tries to make further progress in order to achieve perfection, O joy of the Kurus.

Note:

The spiritual knowledge one attains in his life is not lost when he dies. It accompanies him in the next birth. He starts from where he left at his previous birth to make further progress.

Meaning

तत्र — there; तम् — that; बुद्धि – Reason; संयोगम् — conjunction; लभते — obtains; पौर्व – previous; देहिकम् — belonging to the body; यतते — he strives; च — and; ततः — thereafter; भूयः — again; संसिद्धौ — in perfection; कुरुनन्दन — O rejoice of the Kurus.

With sandhi:

तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् ।

यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥ ६ ४३॥

Anvaya:

हे कुरुनन्दन! (सः) तत्र तम् पौर्व देहिकम् बुद्धि संयोगम्

लभते, ततः च भूयः संसिद्धौ यतते ।

VERSE 6.44

पूर्व अभ्यासेन तेन एव ह्रियते हि अवशः अपि सः ।

जिज्ञासुः अपि योगस्य शब्द ब्रह्म अतिवर्तते ॥ ६ ४४॥

Aphorism

By that former practice he is led on irresistibly; Even the seeker after Yoga goes beyond the performer of Vedic rites.

Note:

 Even if he is not aware of the spiritual tendencies of his past life, his ignorance, and aversion to seeking a higher position is swept away and the force of good tendencies in his former life will lead him to self-realization.

Meaning

पूर्व — previous; अभ्यासेन — by practice; तेन — by that; एव — even; ह्रियते — is swept away; हि — indeed; अवशः — helpless; अपि — also; सः — he; जिज्ञासुः — inquisitive; अपि — also; योगस्य — of yoga; शब्द – sound; ब्रह्म — Brahman; अतिवर्तते — goes beyond.

With sandhi:

पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः ।

जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ॥ ६ ४४॥

Anvaya:

तेन एव पूर्व अभ्यासेन सः अवशः अपि ह्रियते, हि

योगस्य जिज्ञासुः अपि शब्द ब्रह्म अतिवर्तते ।

VERSE 6.45

प्रयत्नात् यतमानः तु योगी संशुद्ध किल्बिषः ।

अनेक जन्म संसिद्धः ततः याति पराम् गतिम् ॥ ६ ४५॥

Aphorism

But the yogi striving diligently is purified of all sins and, becoming perfect through many births, reaches the supreme goal.

Note: 

striving diligently and becoming perfect through many births – A Yogi adds a little more to his spiritual knowledge in every succeeding birth and ultimately attains perfection. This verse implies that any effort by Yogi does not go to waste.

Meaning

प्रयत्नात् — from perseverance; यतमानः — striving; तु — indeed; योगी — the Yogi; संशुद्ध — purified; किल्बिषः — all sins; अनेक — after many; जन्म — births; संसिद्धः — having perfected; ततः — thereafter; याति — goes; पराम् — the highest; गतिम् — path.

प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिषः ।

अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् ॥ ६ ४५॥

Anvaya:

ततः प्रयत्नात् यतमानः संशुद्ध किल्बिषः योगी तु

अनेक जन्म संसिद्धः पराम् गतिम् याति ।

VERSE 6.46

तपस्विभ्यः अधिकः योगी ज्ञानिभ्यः अपि मतः अधिकः ।

कर्मिभ्यः च अधिकः योगी तस्मात् योगी भव अर्जुन ॥ ६ ४६॥

Aphorism

A yogi is higher than the ascetic, he is thought to be higher than the wise and higher than the fruitive worker. Therefore, O Arjuna becomes a yogi.

Note:

Ascetic – a person who performs penances prescribed for the expiation of sins.

Wise – one who has the knowledge of the scriptures.

Fruitive worker – one who performs the rituals such as fire-sacrifice enjoined in the Vedas for gaining better life in this world and in the next.

Meaning

तपस्विभ्यः — than the ascetics; अधिकः — higher; योगी — the yogi; ज्ञानिभ्यः — than the wise; अपि — also; मतः — considered; अधिकः — higher; कर्मिभ्यः — than the fruitive workers; च — and; अधिकः — higher; योगी — the yogi; तस्मात् — therefore; योगी — a Yogi; भव — just become; अर्जुन — O Arjuna.

With sandhi:

तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः ।

कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन ॥ ६ ४६॥

Anvaya:

योगी तपस्विभ्यः अधिकः, ज्ञानिभ्यः अपि च अधिकः मतः,

योगी कर्मिभ्यः (च) अधिकः, तस्मात् हे अर्जुन!

(त्वं) योगी भव ।

VERSE 6.47

योगिनाम् अपि सर्वेषाम् मत् गतेन अन्तर आत्मना ।

श्रद्धावान् भजते यः माम् सः मे युक्ततमः मतः ॥ ६ ४७॥

Aphorism

And among all Yogis, he who is full of faith, with inner self always abiding in Me, worships Me, is considered by Me as the most closely united with Me in yoga.

Note: 

Some yogis worship other deities. They are devoted to various austere practices to attain self-control. The Lord here extols the Yogi who loves God with all his heart and soul. The love of God is the easiest and best form of Yoga. This is defined as Bhakti yoga(devotion).

Meaning

योगिनाम् — of yogis; अपि — also; सर्वेषाम् — of all; मत् गतेन — in Me gone (abiding); अन्तर आत्मना — with inner self; श्रद्धावान् — in full faith; भजते — worships; यः — who; माम् — Me (the Lord); सः — he; मे — by Me; युक्ततमः — the highest yogi; मतः — is considered.

With sandhi:

योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना ।

श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥ ६ ४७॥

Anvaya:

सर्वेषाम् :अपि योगिनाम् यः श्रद्धावान्, मत् गतेन

अन्तर आत्मना माम् भजते, सः मे युक्ततमः मतः ।

ॐ तत् सत्

"Om Tat Sat" represents the unmanifest and absolute reality. By the word "reality", here it means total existence. We may even use the word God, reality, existence, Brahma, or the absolute, which are all synonymous terms pointing to one being.

In Bhagavad Gita chapter 17, from verses 23 to 28, Lord Krishna has talked about the meaning and importance of the topic Om Tat Sat. Lord said Om Tat Sat is actually a threefold name of the Supreme soul with which at the start of the universe the Brahman, Vedas, and Yajna were made.

इति श्रीमत् भगवत् गीतासु उपनिषत्सु

ब्रह्म विद्यायाम् योग शास्त्रे श्रीकृष्ण अर्जुन संवादे

आत्म संयम योगः नाम षष्ठः अध्यायः ॥ ६॥

Thus in the Blessed Gita, the Essence of the Upanishads, the Science of Brahman, and the Scripture of Yoga, the dialogue between Sri Krishna and Arjuna, ends the sixth chapter, entitled the way of Meditation.

Report correction to shivoham101b@gamail.com